Η αρχαιοελληνική πόλις είναι ο τόπος ανάπτυξης του λόγου, ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα αποκτούν την ιδιότητα του πολίτη και ένα απλό άθροισμα των ανθρώπων μεταβαίνει στο επίπεδο της πολιτικής κοινότητας. Μέσω αυτής της διαδικασίας, η κοινωνία δομείται, ιεραρχείται και ρυθμίζονται οι μηχανισμοί εξουσίας. Η πόλη είναι το οργανικό όλον χάριν του οποίου καθίσταται υπαρκτό και λειτουργικό και το μέρος. Είναι το οργανικό σύνολο που δίνει νόημα και σκοπό σε κάθε τομέα και πτυχή της κοινωνικής μας συμβίωσης ως πολιτών. Σε αυτό το πλαίσιο ο πολίτης γίνεται συγχρόνως και συμπολίτης, το πολιτικόν σχετίζεται με κάθε πλευρά της ζωής του πολίτη και πολιτική είναι η τέχνη της συμβίωσης των ανθρώπων εντός της πόλεως, μια πραγματική τέχνη ζωής. Στο αξιακό σύστημα των αρχαίων ως πολίτης λογίζεται αυτός που μετέχει ενεργητικά στα της πόλεως, αυτός που εξέρχεται από τον οίκο του και τον ιδιωτικό του βίο και συμμετέχει ελεύθερα στη δημόσια ζωή. Ο αρχαίος Έλληνας πολίτης δεν γεννιέται. Στην πραγματικότητα, αυτοδημιουργείται, συμμετέχει και δρα στη δημόσια σφαίρα της πόλης του. Θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι, όπως η πόλη και ο λόγος συνδέονται διαλεκτικά, με τον ίδιο τρόπο συνέχονται η πόλη και ο πολίτης. Η πόλη και ο πολίτης δεν είναι δύο στατικές δεδομένες οντότητες, ουσίες. Είναι δύο δυναμικά, γενετικά φαινόμενα και όσο η πόλη θέτει ως προτεραιότητα τον λόγο και εξορθολογίζει τον κοινό βίο τόσο και ο πολίτης, από την πλευρά του, μαθαίνει να καθυποτάσσει τις ατομικές διαθέσεις και ροπές του στη λογικότητα αλλά και να ρυθμίζει τις σχέσεις του με τους άλλους πολίτες συμβολαιοκρατικά, δικαιακά επί τη βάσει αυτής της λογικότητας. Για τους αρχαίους Έλληνες, για τους περισσότερους τουλάχιστον, η φύση συνδέεται με τη συνεχή κίνηση. Κατ’ αναλογία, και η πολιτική φύση του ανθρώπου υπάγεται σε ένα διαρκές γίγνεσθαι, συγχρόνως δε η ίδια αυτή η πολιτική φύση αποτελεί και ένα πρακτικό ζητούμενο. Η διαλεκτική σχέση πόλης και πολίτη δεν είναι δεδομένη ούτε έχει παραμείνει αδιατάρακτη στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας. Ο κάθε πολίτης, οι πολίτες στο σύνολό τους καλούνται να αναγνωρίσουν τη σχέση αυτή με την ίδια τους την πόλη ως διαλεκτική πραγματικά, να την υπερασπισθούν ως τέτοια, ακόμη και αν αυτό προϋποθέτει την αυθυπέρβαση της ατομικής τους ιδιοσυστασίας. Στις δύο περιόδους του μαθήματος, θα εξετάσουμε αυτή τη διαλεκτική σχέση μεταξύ πόλεως, πολίτη και πολιτεύματος, όπως αυτή οριοθετήθηκε από τον αρχαιοελληνικό λόγο. Θα προσεγγίσουμε τις τρεις έννοιες μέσα από συγκεκριμένα θέματα και πηγές.
Α΄ περίοδος:
- Η φύση, η σύσταση και οι πρωτογενείς δομές της πολιτικής κοινωνίας
- Η πόλη-κράτος: νόμος και ισότητα
- Τα πολιτεύματα: βασιλεία, αριστοκρατία, ολιγαρχία, τυραννία, δημοκρατία
- Η αθηναϊκή δημοκρατία
Β’ περίοδος
- Η αθηναϊκή δημοκρατία: οι πολίτες και το πολίτευμα
- Συνοχή πολιτεύματος, άρχοντες, συνελεύσεις, λογοδοσία δημόσιων λειτουργών
- Παίγνια εξουσίας και οχλοκρατία
- Το δίκαιο, το συμφέρον, η ύβρις
- Οι πολιτικές προτάσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη
Θα αντλήσουμε τις πηγές μας και θα συζητήσουμε επί αυτών από τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Δημόκριτο, τον Ηράκλειτο, τον Πίνδαρο, τον Σόλωνα, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Θουκυδίδη, τον Ηρόδοτο, τον Ξενοφώντα, τον Ανδοκίδη, τον Αντιφώντα, τον Αισχίνη, τον Ισοκράτη, τον Δημοσθένη, τον Λυσία και τον Αριστοφάνη.